Η δηµόσια γλυπτική του Φιλόλαου στην Ελλάδα και στη Γαλλία

Μια χαρτογράφηση

Καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του o Φιλόλαος Τλούπας, ως αεικίνητος δημιουργός, δεν έπαψε να σχεδιάζει και να παράγει γλυπτά. Από το σύνολο του έργου του γίνεται φανερό ότι οι προκλήσεις και οι δυνατότητες του δημόσιου χώρου και της μεγάλης κλίμακας ήταν αυτά που τον γοήτευαν περισσότερο, εξαιτίας της έμφυτης ανάγκης του για την ενσωμάτωση και σύνδεση των γλυπτών του με το περιβάλλον και για την ανάδειξη της διαλογικής σχέσης της τέχνης με τη φύση. Λαμβάνοντας υπόψη τις χωροταξικές παραμέτρους του εκάστοτε τόπου και τις περιβαλλοντικές συνθήκες, τα τοποθετούσε αρμονικά στους τόπους φιλοξενίας τους υπολογίζοντας με ακρίβεια τις αναλογίες, τους όγκους και τη μορφή τους. Ο μεγάλος αριθμός μνημειακών έργων δημόσιου χώρου, κυρίως κατασκευασμένα από ατσάλι και πλυμένο σκυρόδεμα, τα γλυπτά μεγάλης κλίμακας που παράχθηκαν σε συνεργασία με μηχανικούς και αρχιτέκτονες, καθώς και η ιδιαιτερότητα της εκφραστικής του γλώσσας και της τεχνικής του κατέστησαν τον Φιλόλαο έναν από τους γνωστότερους και σημαντικότερους γλύπτες παγκοσμίως. Έργα του βρίσκονται σε διάφορες πόλεις του παγκόσμιου χάρτη, ωστόσο ο μεγαλύτερος αριθμός συγκεντρώνεται στη Γαλλία.

Υδραγωγείο

Η σχέση του Φιλόλαου με επαγγελματίες του χώρου της αρχιτεκτονικής ξεκίνησε τη δεκαετία του 1950, όταν συνάντησε τον Andre Gomis σ’ ένα ταξίδι του στη Βρετάνη. Τo 1962 ο Gomis είχε αναλάβει ως αρχιτέκτων – πολεοδόμος τον σχεδιασμό της νέας οικιστικής ζώνης στην περιφέρεια της Valence, ως μέρος της αναπτυξιακής πολιτικής της Γαλλίας την περίοδο 1950 – 1960 με σκοπό τη στέγαση κυρίως εργατικών πληθυσμών. Η δημιουργία του συγκροτήματος συμπεριελάμβανε την τοποθέτηση ενός υδραγωγείου (εικόνα 1) που θα κάλυπτε τις ανάγκες του οικισμού σε νερό. Το όραμα του Gomis ήταν να κατασκευάσει ένα υδραγωγείο που εκτός από λειτουργικό θα έχει ταυτόχρονα μνημειακό χαρακτήρα και θα αποτελεί τοπόσημο για τη νέα πόλη, οριοθετώντας παράλληλα το χώρο. Έτσι ανέθεσε τον σχεδιασμό του στον Φιλόλαο την περίοδο που ο ίδιος πειραματιζόταν πάνω στις φόρμες που προέκυπταν από την τάση του ανοξείδωτου χάλυβα να συστρέφεται λοξά σε κάθε σφυρήλατη επέμβαση.

H μακέτα του υδραγωγείου από τον Φιλόλαο, βασίστηκε στους εν λόγω πειραματισμούς και παρουσίαζε δύο δίδυμους ανάποδους ημι-κώνους που αναπτύσσονται καθ’ύψος, βρίσκονται σε διαρκή περιστροφή και μεταβάλλονται οπτικά ανάλογα με το σημείο από το οποίο τα παρατηρεί ο θεατής. Η συνεργασία του αρχιτέκτονα με τον γλύπτη για την υλοποίηση των πύργων υπήρξε στενή, ώστε να βρεθούν οι κατάλληλες αναλογίες που να ανταποκρίνονται στη λειτουργικότητα τους αλλά και στη συνομιλία τους με το αστικό πάρκο. Ακολούθησαν επίσης ειδικές μετρήσεις για την επίδραση των ανέμων στα ψηλά σημεία των πύργων και μελέτες που αφορούσαν τον υδροηλεκτρικό εξοπλισμό, τη στατικότητα και την αντισεισμικότητα των πύργων. Οι επιφάνειες των τοιχωμάτων τους είναι από μπετόν πάνω στο οποίο έχουν χαραχθεί ραβδώσεις με ελικοειδή μορφή. Η μελέτη, ο σχεδιασμός και η κατασκευή των υδραγωγείων διήρκησε συνολικά επτά χρόνια, από το 1963 έως το 1971. Tο 1981 απονεμήθηκε στο δημιούργημα το πρώτο βραβείο του Διαγωνισμού που είχε διοργανώσει η εταιρία COGEDIM για το καλύτερο αρχιτεκτόνημα-γλυπτό εξωτερικού χώρου της δεκαετίας 1970-1980.

Γλυπτά Συντριβάνια

Πριν την κατασκευή των πύργων, ο Φιλόλαος είχε δημιουργήσει το γλυπτό-συντριβάνι από ανοξείδωτο χάλυβα στο σχολείο Paul Eluard στο Bagneux στο Παρίσι το 1961, καθώς και άλλα μνημειακά γλυπτά τον επόμενο χρόνο στην ίδια περιοχή σε συνεργασία με τον Andres Gomis. Γλυπτά που αποτελούν και πηγές νερού εμφανίζονται συχνά στα έργα δημόσιου χώρου του Φιλόλαου. Δίνοντας την ίδια βαρύτητα στην αισθητική τους πληρότητα εκτός από τη χρηστικότητα μέσα από το προσωπικό του εικαστικό και κατασκευαστικό λεξιλόγιο, οι πηγές νερού του Φιλόλαου έχουν συνήθως μορφές φυτών ή σχήματα εμπνευσμένα από τη χλωρίδα και τα ορυκτά. Παραδείγματα αποτελούν τα έργα του Les Nymphéas (εικόνα 2) και L’Oiseau mécanique (εικόνα 3) στην La Défense του Παρισιού του 1989 και 1972 (Αρχ. L’Epad), στο Village Vacance Familles στο Balaruc-les-Bains, Hérault, του 1967, στο εμπορικό κέντρο Bois Senart (εικόνα 4) του 1977 στο Melun (Seine et Marne) (Αρχ. J.-L. Roubert), στο Vitry Sur Seine (εικόνα 5) στο Παρίσι του 1982, στην Orléans (εικόνα 6) του 1993, και το έργο στην αυλή του Λυκείου Hoche (εικόνα 7) στις Βερσαλλίες του 1976 (Αρχ. Camelot).

Διαμόρφωση δημόσιων χώρων

Ο Φιλόλαος δεν θα μπορούσε να μην ασχοληθεί με τη γλυπτική διαμόρφωση δημόσιων χώρων, που αποτελούν παράλληλα χώρους αναψυχής, περιπάτου ή και ανάπαυσης. Ανάμεσά τους, η πλατεία/πάρκο Z.U.P. de Bernon, 51200 στο Epernay (Marne)  του 1969 με τις απότομες πλαγιές (Αρχ. Andrault-Parat) και ο αμφιθεατρικός χώρος στο Saint Lô του 1983-1985. Άλλα παραδείγματα βρίσκουμε στην εικαστική παρέμβαση στους τοίχους του Collège de Remalard, Orne του 1979 που κτίστηκε από τους αρχιτέκτονες M. Andrault και P. Parat, στο περιβάλλον στην παραλία του Βόλου (εικόνα 8) (Αρχ. Ήβη Αγγελοπούλου)  του 1986 η οποία πριν τη διαμόρφωσή της έφερε τα κατάλοιπα του καταστροφικού σεισμού του 1955 και δεν μπορούσε να συνδεθεί με καθημερινότητα των κατοίκων της πόλης, στη διαμόρφωση του δρόμου Chemin de la Brie στο Moissy Cramayel του 1983 (Αρχ. Sarfati) και του πεζόδρομου στο Université de Rangueil (εικόνα 9), 31000 Toulouse (Haute-Garonne) (Αρχ. Eggert et Boudart) του 1975, και τέλος στα γλυπτά-θάμνους στον αύλειο χώρο του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης (εικόνα 10) του 1998 καθώς και στο βαθμιδωτό ημικύκλιο που προοριζόταν για να λειτουργεί ως μικρό αμφιθέατρο και χώρο ανάπαυσης του Μουσείου. Σε όλες τις περιπτώσεις, οι διαμορφώσεις του Φιλόλαου προσαρμόστηκαν στο τοπίο και στις ιδιομορφίες της αρχιτεκτονικής του, τόσο ως προς τη μορφή όσο και ως προς τη λειτουργία.

Gogottes και άλλα γλυπτά από πλυμένο σκυρόδεμα

Την δεκαετία του 1960, ύστερα από την ενασχόληση του με την αγγειοπλαστική ο Φιλόλαος εμπνεύστηκε τα πρώτα του Gogottes από τερακότα. Αυτά είναι φανταστικά ζώα των οποίων η μορφή προδίδει την παιδικότητα, και την ευαισθησία του καλλιτέχνη όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται τη φύση και γενικότερα τον κόσμο. Αρχικά είχαν μικρό μέγεθος και “ζούσαν” σε εσωτερικούς χώρους αλλά τη δεκαετία του 1990 τα ελευθέρωσε στο αστικό τοπίο, συγκεκριμένα στο Jardin des Gogottes (1996) στο Guyancourt (εικόνα 11), Villaroy, δίνοντάς τους μεγαλύτερες διαστάσεις χρησιμοποιώντας πλυμένο σκυρόδεμα και “δένοντάς” τα με ταινίες ανοξείδωτου χάλυβα. Οι στατικές ιδιότητες του τσιμέντου του επέτρεπαν να στηρίζει γλυπτά μεγάλου μεγέθους με ποικίλους σχηματισμούς. Η παραστατικότητα των μορφών αυτών των φανταστικών πλασμάτων, η αρμονία και τη φυσικότητα της κίνησης τους τα καθιστά ιδιαίτερα ελκυστικά για τους περαστικούς, ενθαρρύνοντας τη διάδραση. Παράλληλα το πάρκο που τα φιλοξενεί απαρτίζεται από πύλες από σφυρήλατο σίδερο, πλατείες και σοκάκια, που θυμίζουν παριζιάνικους κήπους ή πλατείες. Το πάρκο σχεδιάστηκε από το γραφείο του Jean-Noël Capart και τον αρχιτέκτονα τοπίου Jacques Simon. Άλλα παραδείγματα γλυπτών από πλυμένο σκυρόδεμα αποτελούν το μνημείο για το σχολικό συγκρότημα Aurore (εικόνα 12) του 1978, Rue des Sycomores στο Saint Lô  (Αρχ. E. Leseney), το σύμπλεγμα γλυπτών «φρουτιέρες» του 1983 για το Groupe scolaire les Pépinières (εικόνα 13), 78960 στο Voisins – le – Brettonneux (Αρχ J.C. Bernard και J. Braun) και το γλυπτό του 1990 που τοποθετήθηκε το 2018 στην πλατεία Καραΐσκάκη (εικόνα 14) (Άνω Καλαμάκι) στην Αθήνα.

Παρεμβάσεις σε κτίρια

Ο τρόπος με τον οποίο συνταυτίζει ο Φιλόλαος τη γλυπτική με την αρχιτεκτονική, γίνεται ιδιαίτερα εμφανής στα έργα που αποτελούν παρεμβάσεις κτιρίων. Συμβαδίζοντας με την κατασκευή τους, έδινε πάντα νέες εικαστικές διαστάσεις στην αντίληψη της δομής και της εμφάνισής τους. Αυτό το επιτύγχανε αφού μελετούσε τις λειτουργικές τους προϋποθέσεις και καθιστούσε το χώρο συντελεστή που συμβάλλει στην εξέλιξη του έργου και αντίστροφα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η κύρια είσοδος της νομαρχίας Val de Marne (εικόνα 15), Créteil (Αρχ. D. Badani) του 1971 που εμπεριέχει τον στύλο με ραβδώσεις που τραβούν το φως, η γλυπτική σύνθεση στα γραφεία της Total στη La Defense (Αρχ. Wilerval – Vulic) του 1985 που έλαβε και το πρώτο βραβείο στον διαγωνισμό Total – το συγκεκριμένο έργο έχει αποκαθηλωθεί πλέον από τα γραφεία της Total και βρίσκεται στην κατοχή της οικογένειας του Φιλόλαου (εικόνα 16), και τις εικαστικές παρεμβάσεις στο κτήριο του Collège Hélène Boucher (εικόνα 17) στη Voisins le Bretonneux.

Αγάλματα

Από τη δεκαετία του 1950, ο Φιλόλαος δημιουργούσε προτομές και ανθρωποκεντρικά γλυπτά σε πηλό, μάρμαρο, μόλυβδο, χαλκό, σίδηρο ή ασήμι. Η προτίμηση του στην αξιοποίηση ανοξείδωτου χάλυβα δεν του επέτρεπε τη λεπτομερειακή απόδοση των ανθρώπινων χαρακτηριστικών. Από την άλλη μεριά, αυτή η αναπόφευκτη σχηματοποίηση και το αυστηρό στυλιζάρισμα των προσώπων τονίζουν τη μνημειακότητα και την επιβλητικότητα τους προσφέροντας παράλληλα μια πιο σύγχρονη πρόταση δημόσιας γλυπτικής που διακρίνεται για τη λιτότητά της και την αίσθηση του μέτρου. Από τα πιο περιβόητα αγάλματα φιλοτεχνημένα από τον Φιλόλαο, είναι αυτό του αρχιτέκτονα Pierre Parat , που έγινε παραγγελία από τον ίδιο το 1988 για να το τοποθετήσει στο σπίτι του στο Παρίσι, του αεροπόρου Jean Mermoz για το Κολλέγιο Jean Mermoz (εικόνα 18) στη Gien ( Αρχ. F. Prieur) και του Jaques Cartier του 1990, στο κολλέγιο Jaques Cartier (εικόνα 19) στο Issou (Αρχ. F. Prieur).

Γλυπτά από ανοξείδωτο χάλυβα

Η αριθμός των γλυπτών από ανοξείδωτο χάλυβα σε δημόσιους χώρους της Γαλλίας είναι μεγάλος καθώς και η μορφολογική ποικιλία των συνθέσεων αυτών. Σε όλες τις περιπτώσεις, ο Φιλόλαος αξιοποιούσε τις ανακλαστικές ιδιότητες του υλικού του. Στον κήπο του κτιρίου Les Érables του Jean Dubuisson, στην πλευρά του Boulevard de La Duchère στη Λυών βρίσκεται το έργο Les Cinq Menhirs d’acier (εικόνα 20) που αποτελείται από 5 μέρη που μοιάζουν με μενίρ και εγκαταστάθηκε εκεί το 1968. Παρόμοια σύνθεση που αποτελείται από διαφορετικά μέρη είναι το γλυπτό στο Bergerac (εικόνα 21) (Αρχ. G. Genard – Treny) του 1975. Στην περιοχή La Défense του Παρισιού, Courbevoie (Hauts-de Seine), βρίσκεται το γλυπτό μνημείο L’oiseau mécanique (εικόνα 22) (1972). Στην ίδια περιοχή βρίσκονται επίσης ένα έργο χωρίς τίτλο (εικόνα 23) του 1973 και το γλυπτό στην είσοδο του κτιρίου της GMF του 1991 (Αρχ. Willerval – Vulic).

Άλλες δημιουργίες του από το ίδιο υλικό, είναι εμπνευσμένα από τη φύση καθώς θυμίζουν λουλούδια,  φυτά ή και ζώα. Αυτά είναι το γλυπτά στο σχολείο στην περιοχή του Créteil (εικόνα 24), Παρίσι, (Αρχ. Andrault & Parat) του 1976, στο σχολείο στην περιοχή Yerres, Παρίσι (Αρχ. Goldenberg) του 1976, στο κολλέγιο Jacques Monod (εικόνα 25) στη Villeparisis (Αρχ. Αndrault – Parat) του 1979-1980. Επιπλέον παραδείγματα αποτελούν το γλυπτό Grande Fleur (εικόνα 26) του 1990 στην πλατεία Jean Jaures, Guyancourt και το γλυπτό στο Bures-sur-Yvette (εικόνα 27) στην Εssone, (Αρχ. Schmitz) του 1976 που παραπέμπει και σε λουλούδι αλλά και σε πεταλούδα.

Τέλος, ο Φιλόλαος έχει δημιουργήσει και συνθέσεις με πιο αφαιρετικό και γεωμετρικό χαρακτήρα όπως το γλυπτό στο Κολλέγιο Ambroix (εικόνα 28), 30500 Saint-Ambroix (Gard) (Αρχ: P. Genard) του 1968, το γλυπτό στο κολλέγιο Pablo Picasso (εικόνα 29) στο Eragny (Αρχ. Andrault – Parat) του 1977, το γλυπτό στο Cognin (Savoie) στο κολλέγιο Henry Bordeaux, 4 rue du collège, 73160 (Αρχ: D. Cler – J. Belmont) του 1979 και το μνημείο το μνημείο της Ελληνικής Αντίστασης (εικόνα 30) στη Λάρισα του 1991.

Πηγές:

• Tzamou Ekaterini, Arts Plastiques et Architecture en France depuis 1950: Le sculpteur Philolaos, éditions  du Septentrion, Presses Universitaires, Paris 1997.
• Κοτζαμάνη Μαρία (επιμ.), Φιλόλαος, κατάλογος, Αίθουσα Τέχνης Κρεωνίδης, Αθήνα 1991
• Σχινά Αθηνά (επιμ.), Μater natura : Prassinos – Philolaos, κατάλογος, Ίδρυμα Πέτρου και Μαρίκας Κυδωνιέως, Άνδρος 2001
• Ξανθίππη Σκαρπιά-Χοϊπελ, Canstante Alexandre, Γεωργίου Άρης, Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης: Η μόνιμη συλλογή, κατάλογος, τόμος Ι, Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης, Θεσσαλονίκη 1999
• http://www.sigap.net/artiste/philolaos.php3?lg=fr

Μάρη Σπανουδάκη
Επιμελήτρια & Ερευνήτρια