Biographie
Στη μετάβαση στον 20ο αιώνα παρατηρείται μια σταδιακή αναβίωση του αρχαιοελληνικού χορού, στην Ευρώπη και την Αμερική (Η.Π.Α. – Καναδάς), με πρωτεργάτη την Isadora Duncan (1877-1927), η οποία εγκαταστάθηκε στον Κοπανά Βύρωνα, στο σπίτι που έχτισε ο αδερφός της Raymond το 1903, τάση που ακολούθησε και επέκτεινε μελετώντας τα πιο αυθεντικά της πρότυπα, σε συνδυασμό με την εμπειρική του γνώση της λαϊκής κουλτούρας, ο Βάσος Κανέλος (Βασίλειος Κανελλόπουλος).[1] Με καταγωγή από την Αρκαδία, ο Β. Κανέλλος γεννήθηκε στις 23/9/1887 στα Φιλιατρά, σε οικογένεια φαναριώτικης προέλευσης, με τον προπάππου του να συνδράμει ενεργά στον αγώνα του 1821, ως πρωτοπαλίκαρο του Κολοκοτρώνη, συνθέτοντας αυτοσχέδια πολεμικά τραγούδια και ποιήματα.[2] Από νεαρή ηλικία αρχίζει και ο ίδιος ο Βάσος να συνθέτει ποιήματα, αλλά και να ζωγραφίζει και να δίνει αυτοσχέδιες ερασιτεχνικές θεατρικές παραστάσεις. Ο δάσκαλός του στο Δημοτικό θα του προτείνει να σπουδάσει στη Σχολή Καλών Τεχνών, όπως και θα πράξει τα αμέσως επόμενα χρόνια, παρακολουθώντας μαθήματα εκεί ήδη ως μαθητής του Γυμνασίου, με την υποστήριξη και του συγγενή του, αντιστράτηγου Χαρ. Λούφα. Στη Σχολή Καλών Τεχνών έλαβε μαθήματα από τον άρτι αφιχθέντα τότε στην Ελλάδα, με πλούσιες περγαμηνές από την καριέρα του στο Μόναχο, Γεώργιο Ιακωβίδη (1853-1932).[3] Πολύ σύντομα θα γνωρίσει στην Αθήνα την Isadora Duncan, όπως και την Πηνελόπη Σικελιανού, λαμβάνοντας πλέον μαθήματα στη Σχολή της Αμερικανίδας χορογράφου στο Βύρωνα, όπου γίνεται δεκτός, σπουδάζοντας στο εξής με πάθος την τέχνη του χορού, στην οποία αφιερώνεται. Το 1912-13 λαμβάνει μέρος ως εθελοντής – ιερολοχίτης – στους Βαλκανικούς Πολέμους. Πέρα από την Duncan, ο Β. Κανέλλος έλαβε μαθήματα τη δεκαετία του 1910 από τον διακεκριμένο Ρώσο χορευτή των αυτοκρατορικών μπαλέτων που ίδρυσε ο Sergei Diaghilev, Michael Fokine (1880-1942). Σύμφωνα με μαρτυρία του ίδιου, μπόρεσε και σπούδασε στη διάσημη Σχολή του με δαπάνες του Ελευθερίου Βενιζέλου.[4] Επίσης, μελέτησε επί τρία χρόνια το σαιξπηρικό δράμα, συνεργαζόμενος με επιφανείς Βρετανούς καλλιτέχνες της εποχής.[5] Μαθήτριά του ήταν η τωρινή διευθύντρια του Isadora Duncan Dance Foundation, Lori Belilove, την οποία όταν τη γνώρισε τη θεωρούσε τη νέα Isadora.[6]
Από το 1919, μετά την επιτυχημένη του παράσταση στο Carnegie Hall της Νέας Υόρκης, ο Βάσος Κανέλλος θα αρχίσει να δίνει συστηματικά παραστάσεις Χοροδράματος, βασιζόμενος κυρίως στην αρχαιοελληνική τραγωδία, αλλά και τη βυζαντινή ιστορία και την επιβίωση της λαϊκής παράδοσης επί Τουρκοκρατίας, πιστός στο πνεύμα του Ρομαντισμού, όπως το είχε μεταλαμπαδεύσει ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος (1815-1891), που θεωρούσε αδιάσπαστη τη συνέχεια μεταξύ τους. Στις Η.Π.Α. θα τον υποστηρίξει ο Νικόλαος Κασσαβέτης, πατέρας του πρωτοπόρου στην τέχνη του κινηματογράφου, Τζον Κασσαβέτη,[7] και ο πατριωτικός σύνδεσμος ΑΧΕΠΑ, που θα χρηματοδοτήσει τις ετήσιες παραστάσεις της ομάδας χοροδράματος του Κανέλλου στο Τελεστήριο της Ελευσίνας την περίοδο 1928-32. Μάλιστα, στην παράσταση του 1929 λαμβάνει μέρος και ο Γιάννης Τσαρούχης (1910-1989), ως ακόλουθος του Κελεού. Συνοδοιπόρος και συνδημιουργός του Κανέλλου για περίπου δύο δεκαετίες στις παραστάσεις του, και όχι μόνο, θα σταθεί η Charlotte Markham (1892-1937), απόγονος του ποιητή Edwin Markham, με την οποία συνάπτουν γάμο. Μάλιστα, εκείνη έλαβε εξαρχής το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο Τανάγρα, για την ομοιότητά της με τα αρχαία γυναικεία αγαλματίδια που βρέθηκαν στην Τανάγρα.[8] Οι δυο τους θα εμφανιστούν στην πρώτη ολοκληρωμένη αναβίωση αρχαιοελληνικής γιορτής, στις Δελφικές Εορτές, που οργάνωσαν ο Άγγελος και η Εύα Σικελιανού το 1927, μετά από πρόσκληση του Άγγελου. Εκεί θα παρουσιάσουν στην έναρξη των γιορτών την αναπαράσταση του «φόνου του δράκοντος Πύθωνος υπό του Απόλλωνος», τα Σεπτήρια, όπως γινόταν κάθε εννιά χρόνια στην αρχαιότητα στον ίδιο χώρο.[9] Στη λήξη των δελφικών εορτών θα παρουσιάσουν και τον αρχαίο Πυρρίχιο χορό, με τη μουσική του Κωνσταντίνου Ψάχου (1869-1949), που συνέθεσε ειδικά για την περίσταση. Εξίσου ιστορική ήταν και η εμφάνισή τους στο αρχαίο θέατρο του Διονύσου κάτω από την Ακρόπολη το επόμενο έτος, με την υποστήριξη του Αλέξανδρου Φιλαδελφέως (1866-1955), όπου για πρώτη φορά από την αρχαιότητα ο χώρος του πρώτου αρχαίου θεάτρου χρησιμοποιήθηκε και πάλι για τον σκοπό που δημιουργήθηκε. Παραστάσεις έδωσαν, επίσης, στους εξής αρχαιολογικούς χώρους: στο Ηρώδειο, τον Παρθενώνα, τον Ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο, την Ελευσίνα (εντός του ναού της Δήμητρας), την αρχαία Ολυμπία, στα αρχαία θέατρα της Επιδαύρου, της Μεγαλόπολης, του Άργους και της Ιθώμης, καθώς και στο Αμφιάρειο Ωρωπού. Με τις παραστάσεις αυτές δημιούργησαν ρεύμα περιηγητών, με κοινό που αποτελούνταν από ομογενείς και ξένους περιηγητές, αλλά και από τους κατοίκους της εκάστοτε περιοχής. Αφού ολοκλήρωσε τον μεγάλο κύκλο παραστάσεων που έδωσε στην Ελλάδα, το ζεύγος Κανέλλου επέστρεψε στην Αμερική, παρά την έκκληση δεκάδων διανοούμενων για να στηριχθεί θεσμικά η προσπάθειά τους και να παραμείνουν στη χώρα.[10] Μετά τον αδόκητο χαμό της συζύγου του Τανάγρας από σηψαιμία, ο Κανέλλος θα συνεχίσει να δίνει παραστάσεις με την κόρη τους Ξένια, την οποία αποκαλούσε δεύτερη Τανάγρα. Το 1960 θα επιστρέψει οριστικά στην Ελλάδα, όπου θα παραμείνει μέχρι τον θάνατό του, σε ηλικία περίπου 100 ετών, στις 25/1/1985 στην Αθήνα. Παρασημοφορήθηκε δύο φορές στις Η.Π.Α., από τους προέδρους Ρούζβελτ και Κένεντυ, και άλλες δύο στην Ελλάδα, για την πολιτική του δράση και για την αναβίωση των αρχαίων θεάτρων στο πλαίσιο του εορτασμού της εκατονταετηρίδας το 1930.
Ο Βάσος Κανέλλος, πέρα από τις 88 καταγεγραμμένες εμφανίσεις του σε Ελλάδα και Αμερική με χοροδράματα που σκηνοθέτησε και πρωταγωνίστησε,[11] θα παρουσιάσει σε αρκετές εκθέσεις και το εικαστικό του έργο. Η σύζυγός του ήταν απόφοιτος του Chicago Art Institute και εξέθετε το έργο της ήδη από τη δεκαετία του 1910.[12] Είχε, μάλιστα, διακοσμήσει το θέατρο του Μιλγουόκι και διατέλεσε καθηγήτρια ιστορίας της τέχνης στο υψηλού κύρους κολλέγιο Downer της ίδιας πόλης, καθώς και διευθύντρια του Ινστιτούτου Τέχνης.[13] Το 1928 οργανώνει έκθεση στην Ελλάδα μετά από πρόσκληση του Άγγελου Σικελιανού, αφού διέμεινε επί έξι μήνες στον Παρνασσό και την Πελοπόννησο για να αποτυπώσει τον έντονο χρωματικό χαρακτήρα και την ειδυλλιακή ομορφιά του ελληνικού τοπίου.[14] Το 1935 το ζεύγος Κανέλλου παρουσιάζει μακέτες αρχαίας τραγωδίας στο Manitowoc (στη Δημοτική Βιβλιοθήκη του Ουισκόνσιν), και τον Μάρτιο του 1936 υδατογραφίες εμπνευσμένες από το ελληνικό τοπίο, που αποτελούσαν προσχέδια για μεγαλύτερες σε κλίμακα τοιχογραφίες, αποδίδοντας τις καμπύλες απαλές γραμμές των ελληνικών λόφων και τις ήσυχες κοιλάδες ενός ομηρικής έμπνευσης τοπίου. Εξάλλου, το 1933 ο Βάσος Κανέλλος είχε φιλοτεχνήσει τοιχογραφία στο μέγαρο του John Rockfeller στη Νέα Υόρκη, σε συνεργασία με την ιέρεια της μοντέρνας τέχνης, πρώτη σύζυγό του Aby Rockfeller. Tο 1938, μετά τον θάνατο της Τανάγρας, ο Βάσος θα παρουσιάσει και πάλι υδατογραφίες και τοιχογραφίες με σκηνές από την Ελλάδα στο Ινστιτούτο Τέχνης του Σικάγου. Την ταραγμένη περίοδο 1942-45 ο Κανέλλος θα οργανώσει πολλές εκθέσεις και εράνους σε διάφορες πόλεις των Η.Π.Α., για να βοηθήσει την σκληρά δοκιμαζόμενη από την Κατοχή πατρίδα του, συλλέγοντας 10 εκατομμύρια δολάρια, στο πλαίσιο του προγράμματος «The Greek War Relief Association». Το 1951 ταξιδεύει με υποτροφία στο Τάος της πολιτείας του Νέου Μεξικού, όπου παραμένει τρία έτη και διοργανώνει εκθέσεις, μελετώντας την τέχνη των αυτόχθονων πληθυσμών των Pueblo και αναζητώντας ομοιότητες με την λαϊκή τέχνη της πατρίδας του, αναζητώντας αυτό που ονόμαζε «γέφυρα από το Τάος στην Αθήνα». Το 1955 εκθέτει μακέτες χοροδραμάτων στο Art Center της La Jolla στην Καλιφόρνια και το 1956 στο Method University του Ντάλας, καθώς και στο Πανεπιστήμιο του Χιούστον. Το 1958 οργανώνει έκθεση στο Atlanta Hill Auditorium, και το 1959 – η τελευταία του στις Η.Π.Α. – οργανώνει την έκθεση «Minoan Art» στο Betty Creek, Rabun County της Georgia, στο The Jay Hambidge Art Foundation. Το 1963 οργανώνει έκθεση 60 έργων του στην Ιταλία, στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα. Η τελευταία παρουσίαση του εικαστικού του έργου λαμβάνει χώρα σε έκθεσή του τον Φλεβάρη του 1978 στην Αθήνα.
Ο Βάσος Κανέλλος με την τέχνη του επιχείρησε να προσαρμόσει την εικαστική και χορευτική παράδοση που βρήκε στα αγγεία των αρχαίων Ελλήνων του 6ου και 5ου αιώνα π.Χ. με τη ζωντανή παράδοση των χορών που γνώρισε στην πατρίδα του, όπως τον Πεντοζάλη, τον τσάμικο και τον πηδηκτόν. Ο πατέρας του τον καθοδήγησε τότε, «ακούγοντας δίπλα στο παραγώνι ή στην τάβλα τα αθάνατα Δημοτικά μας τραγούδια και μοιρολόγια».[15] Θεωρούσε την αρχαία τραγωδία μια ολική τέχνη, όπου η μουσική, ο χορός, η ζωγραφική (αλλά και η ποίηση, η όρχηση και η αρχιτεκτονική) συνεργάζονται αρμονικά. Η πολυετής και συνεχής πολιτιστική δράση του, κυρίως με την επίμονη προσπάθεια αναβίωσης της αρχαίας όρχησης, είχε κατά καιρούς διεθνή απήχηση, με εξώφυλλα και άρθρα σε περιοδικά υψηλής περιωπής, όπως τα δύο εξώφυλλα και τα αναλυτικά άρθρα τoυ Jean Martin στο περιοδικό L’Illustration το 1929 και το 1939,[16] καθώς και η δημοσίευση φωτογραφιών του ζεύγους Κανέλλου σε έγχρωμη απόδοση στο National Geographic του Δεκεμβρίου 1930, ενώ διθυραμβικά σχόλια για τον ίδιο γράφτηκαν και στους Times του Λονδίνου και τη γνωστή εφημερίδα Le Temps του Παρισιού. Παρ’ όλα αυτά, ο Κανέλλος είναι μάλλον άγνωστος σήμερα στο ευρύ κοινό, ίσως γιατί το ιδεολογικό υπόβαθρο του έργου του δεν ακολουθεί τη συνηθισμένη και γενικά αποδεκτή δυτική αφήγηση, αλλά διατηρεί πολλά στοιχεία αμιγώς ανατολικής προέλευσης, όπως το Βυζάντιο, ο ορθόδοξος χριστιανισμός, αλλά και μεταβυζαντινά λαϊκότροπα στοιχεία από την οθωμανική περίοδο.[17] Ο Αναστάσιος Κ. Ορλάνδος τονίζει την προσήλωσή του στις κινήσεις και τις χειρονομίες που συναντούμε στα αρχαία αγγεία, καθώς και στο αρχαίο μέτρο και την αρχαία γλώσσα κατά την απαγγελία.[18] Ο Αλέκος Λιδωρίκης υπογραμμίζει εύστοχα με τη σειρά του ότι ο Κανέλλος δεν έκανε παραχωρήσεις για να ικανοποιήσει το περιβάλλον και τις απαιτήσεις και τον χαρακτηρίζει αδιόρθωτο ονειροπόλο, και, εκτός από χορευτή, ταυτόχρονα συγγραφέα, ποιητή και – τονίζει μάλιστα αυτή του την ιδιότητα – εξαίρετο ζωγράφο.[19] Ο γνωστός φωτογράφος Arnold Genthe τονίζει την προσπάθεια του Κανέλλου να αποτυπώσει στο χαρτί τις εντυπώσεις από τον γενέθλιο τόπο του, αποδίδοντας με τη χρήση ενός βασικού ρυθμού και του υποβλητικού φωτός με θαυμαστό τρόπο το ελληνικό τοπίο.[20] Ο ίδιος υποστήριζε πως η τέχνη δεν είναι μόνο διασκέδαση και απασχόληση του κοινού: έχει παιδαγωγικού χαρακτήρα αποστολή, όπως για παράδειγμα μια μεγάλη τέχνη στην τελειότητά της: τα εξαιρετικά έργα γλυπτικής, ποίησης, μουσικής. Και ο Βάσος Κανέλλος και η Τανάγρα είχαν δεχτεί, άλλωστε, μαθήματα από τον κατεξοχήν – αν όχι τον τελευταίο – ρομαντικό καλλιτέχνη της εποχής του, τον Κωστή Παρθένη. Στο έργο τους αποδίδεται η διακριτική, αλλά ταυτόχρονα χαρακτηριστική, επίδραση του μεγάλου δασκάλου, στου οποίου τον κύκλο ανήκαν. Η επίδραση αυτή καταφαίνεται τουλάχιστον στην αισθαντική απόδοση του τοπίου και στον έντονο χρωματικό πλασμό, που προσδίδει σχεδόν μεταφυσική χροιά στο απεικονιζόμενο θέμα, χωρίς να υπολείπεται σχεδιαστικά. Ο Βάσος Κανέλλος, ειδικότερα, όπως δήλωνε ο ίδιος, επιδίωξε στο έργο του να εμφυσήσει τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του ελληνικού λαού, δηλαδή την απλότητα των χωρικών, τους χορούς των ορεσίβιων, τα χρώματα, το λαογραφικό στοιχείο, και την αρχαία γλώσσα, που έχουν, σύμφωνα πάντα με εκείνον, προσφέρει τα μέγιστα στον παγκόσμιο πολιτισμό.
[1] Τη δεκαετία του ‘20 ειδικότερα, η γνωστή φωτογράφος Nelly’s (Νέλλη Σουγιουλτζόγλου), απαθανατίζει για πρώτη φορά επαγγελματίες χορεύτριες στον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης, συγκεκριμένα τη Ρωσίδα Mona Paiva ήδη το 1924, αλλά και την Ουγγαρέζα Nikolska το 1929 και την Γαλλίδα Daljell το 1930. Ευχαριστώ ιδιαιτέρως για τη βοήθεια στο συγκεκριμένο άρθρο, την κυρία Κωνσταντίνα Σταματογιαννάκη, θεατρολόγο και υπεύθυνο των Αρχείων Παραστατικών Τεχνών ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[2] Βλ. Μ.Φ., «Βιογραφικόν Σημείωμα», εφ. Μεσσηνιακά Νέα, 18/11/1962, στο Βάσος Κανέλλος, Η αρχαία ελληνική τραγωδία, Αθήνα 1964, σ. 29∙ καθώς και τη μαρτυρία του Παύλου Κριναίου, στο ίδιο, σ. 75. Η αδερφή του B. Κανέλλου, Θεοδώρα, διακρίθηκε επίσης στο τραγούδι, συμμετέχοντας σε παραστάσεις του αδερφού της στην Ελλάδα.
[3] Βάσος Κανέλλος, Εθνική Πινακοθήκη Μουσείο Αλέξανδρου Σούτζου, Αθήνα 1980, σ. 7.
[4] Βάσος Κανέλλος, Η αρχαία ελληνική όρχησις και η Ισαδώρα Δούγκαν, Αθήναι 1966, σ. 63.
[5] Στο ίδιο, σ. 68.
[6] Βλ. https://www.dancemagazine.com/teachers-wisdom-lori-belilove/#gsc.tab=0
[7] Βάσος Κανέλλος, Η αρχαία ελληνική όρχησις και η Ισαδώρα Δούγκαν, ό.π., σ. 132.
[8] Σύμφωνα με μαρτυρία του Βάσου Κανέλλου, το όνομα Τανάγρα της το έδωσε ο τότε πρέσβης της Ελλάδας στις Η.Π.Α. Μιχάλης Τσαμαδός, εντυπωσιασμένος από μια παράσταση του ζεύγους (πηγή: Αρχείο Βάσου και Τανάγρας Κανέλλου | Αρχεία Παραστατικών Τεχνών ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ).
[9] Αλ. Φιλαδελφεύς, «Αρχαίοι χοροί εις το θέατρον Διονύσου εν Αθήναις», περ. Παρθενών, τχ. 3, Μάιος 1928, σ. 80.
[10] Την έκκληση συνυπογράφουν, εκτός από τον Κωστή Παλαμά και δεκάδες ανθρώπους των γραμμάτων, και οι καλλιτέχνες: Ιακωβίδης, Παρθένης, Ροϊλός, Θ. Θωμόπουλος, Β. Γερμενής, Α. Χατζημιχάλη, Α. Ταρσούλη, Γ. Μπονάνος, Κ. Φώσκολος, Ξ. Σώχος, Π. Λύτρας, Γ. Δημητριάδης.
[11] Βλ. Αρχείο Βάσου και Τανάγρας Κανέλλου | Αρχεία Παραστατικών Τεχνών ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ, Φάκελος 1.4. Πέρα από τις προαναφερθείσες τοποθεσίες, ο Κανέλλος έδωσε παραστάσεις ακόμα στο Μιλγουόκι (τόπο καταγωγής της συζύγου του), το Σικάγο, το Όκλαντ, το Σαν Φρανσίσκο, το Μπέρκλεϊ (στο αρχαιοελληνικής αρχιτεκτονικής υπαίθριο θέατρο του Πανεπιστημίου), το Λος Άντζελες, το Σαν Ντιέγκο, τον Πύργο (Λόφος Επταρχείου), το Ρότσεστερ, την Αθήνα (Θέατρο Κοτοπούλη και αλλού), τον Καναδά, το Σάντα Φε, το Φοίνιξ και αλλού.
[12] Anna Leon, «Choreography, virility and the nation: the case of Vassos Kanellos», στο «Danza e ricerca. Laboratorio di studi, scritture, visioni», anno XIII, numero 13, 2021, σ. 156.
[13] Βλ. Giuseppe Mugnone, Duncan Kanellos Sikelianos. Danza Classica e tragedia greca, Stediv/Aquila-Padova, 1969 (πηγή: Αρχείο Αντώνη Βάθη, Αυλίδα).
[14] Βλ. Journal des Hellènes, 19/2/1928 (πηγή: Αρχείο Βάσου και Τανάγρας Κανέλλου | Αρχεία Παραστατικών Τεχνών ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ, φάκελος 3.2).
[15] Βλ. Φ.[ιλαδελφεύς;], «Το ξαναζωντάνεμα των ελληνικών χορών», Εβδομάς (πηγή: αρχείο Βάσου και Τανάγρας Κανέλου, ό.π.)
[16] Τα άρθρα του Jean Martin είναι τα εξής: «La résurrection des danses et des drames antiques à Athènes», L’Illustration, 7 Sept 1929, σ. 234-236∙ «La vie nouvelle des antiques théâtres grecs», L’Illustration, No 5031, 5/8/1939, σ. 488-490.
[17] Βλ. Anna Leon, «Choreographing Proximity and Difference: Vassos Kanellos’s Performance of Greekness as an Embodied Negotiation with Western Dance Modernity», Dance Research Journal, 55/1, April 2023, σ. 40.
[18] Βάσος Κανέλλος, ό.π., σ. 9.
[19] Βάσος Κανέλλος, Η αρχαία ελληνική τραγωδία, ό.π., σ. 107.
[20] Βλ. Giuseppe Mugnone, ό.π.
Aνέστης Μελιδώνης
Ιστορικός Τέχνης
Επιστημονικός Συνεργάτης του Ιδρύματος Ελληνική Διασπορά